Sáng kiến kinh nghiệm dạy dân ca Nghệ Tĩnh trong trường Trung học cơ sở

Phạm Thị Hiệp, giáo viên Âm nhạc trường THCS Bình Thịnh, Đức Thọ, Hà Tĩnh

 

A. ĐẶT VẤN ĐỀ

Đất nước Việt Nam với hơn bốn ngàn năm lịch sử đã hình thành nên một nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Trong đó: Âm nhạc dân gian nói chung, dân ca nói riêng là tinh hoa văn hóa đặc sắc, là linh hồn của dân tộc. Một nhà văn hoá đã ví dân ca “… Như dòng sông mênh mông tình đất, tình người, chắt lọc từ mạch nguồn cuộc sống, chảy qua nhiều thời đại, phản ánh tâm tư tình cảm, ước mơ khát vọng của con người trên mảnh đất quê hương của mình…”.Trải qua bao biến cố thăng trầm của lịch sử, dân ca vẫn có sức sống bền chặt trong lòng mỗi người dân Việt Nam, là nhịp cầu thời gian để ta trở về với cội nguồn của ông cha, dân tộc.

Sau hơn 20 năm đổi mới, bộ mặt đất nước ta có nhiều thay đổi đáng kể. Kinh tế phát triển kéo theo sự phát triển của văn hoá, xã hội… bên cạnh những giá trị tích cực do nền kinh tế thị trường mang lại thì những hạn chế tiêu cực vẫn tồn tại và len lỏi mọi ngóc nghách của đời sống. Tình trạng xuống cấp về mặt đạo đức ở một số bộ phận thanh, thiếu niên đang là vấn đề bức xúc của toàn xã hội, bên cạnh đó hầu hết con trẻ hiện nay gần như  quên hẳn các trò chơi dân gian, các làn điệu dân ca vốn rất phong phú và đa dạng mà ông cha ta đã để lại.  trong đó hiện tượng lớp trẻ đang có xu hướng lãng quên các trò chơi dân gian, các làn điệu dân ca, bởi lẽ, các em được tiếp xúc nhiều với luồng văn hóa ngoại lai, nhất là luồng văn hóa Phương Tây. Thực tế cho thấy, đa phần lớp trẻ ngày nay thích nghe và thích hát những  bài hát  trẻ trung, sôi động, nhạc ngoại ... hơn là thưởng thức những làn điệu dân ca, thậm chí không mấy mặn mà với các bài hát dân ca, và còn có quan niệm rằng: nghe dân ca là không sành điệu, lỗi thời…

Điều đó đặt ra một yêu cầu cấp thiết là đưa dân ca đến gần với thanh, thiếu niên trong đó biện pháp hữu hiệu và phổ biến nhất là đưa dân ca trở thành một trong những nội dung giáo dục trong nhà trường. Điều đó sẽ giúp cho lớp trẻ hôm nay nhận ra được những giá trị tinh thần vô cùng to lớn kết tinh trong các làn điệu dân ca, từ chổ hiểu được các giá trị, các em biết trân trọng, yêu quý các giá trị những làn điệu dân ca này và có ý thức, trách nhiệm giữ gìn và bảo tồn những di sản tinh thần to lớn đó.

 Nhận thức được tầm quan trọng, vai trò, ý nghĩa của dân ca trong việc giáo dục thế hệ trẻ, thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã có chỉ đạo về việc đưa các làn điệu dân ca, trò chơi dân gian vào trường học và coi đó là một trong năm tiêu chí xây dựng “Trường học thân thiện, học sinh tích cực”. Hưởng ứng phong trào ý nghĩa này, cả nước đã và đang tích cực thực hiện các biện pháp khác nhau để đưa dân ca vào giảng dạy trong nhà trường với những tín hiệu đáng mừng. Tuy nhiên để đưa dân ca vào trường học vẫn chưa có tình đồng bộ và thống nhất, vẫn còn tồn tại thực tế là đưa dân ca của các vùng miền khác để giảng dạy cho học sinh trong khi đó dân ca của chính quê hương mình thì lại chưa được quan tam đúng, chú ý… Dân ca nghệ Tĩnh là một trong số dân ca chưa được chú ý quan tâm như thế. Một số nơi cũng đẫ tiến hành các biện pháp đưa một số làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh vào tập hát cho học sinh nhưng chỉ tập hát thôi cho các em mà không cho các em được tìm hiểu nguồn gốc, hiểu được cái hay, cái đẹp và chất trí tuệ trong dân ca Xứ Nghệ thì khó mà đi vào lòng của trẻ thơ.

Mặt khác, hiện nay vẫn còn thiếu những tài liệu phục vụ và hỗ trợ cho việc đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trường học. Các trường học mà chủ yếu là đội ngũ giáo viên giảng dạy bộ môn Âm nhạc đang lúng túng trong việc tìm kiếm nội dung để giảng dạy cho học sinh.

Xuất phát từ ý nghĩa, vai trò của dân ca nói chung, dân ca Nghệ Tĩnh nói riêng với việc giáo dục cho thế hệ trẻ cũng như thực tế các biện pháp đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trong nhà trường đang còn thiếu và chưa hiêu quả. Là một giáo viên giảng dạy bộ môn Âm nhạc, tôi luôn trăn trở, tìm tòi các giải pháp cùng với nhà trường để thực hiện có hiệu quả việc đưa dân ca vào các hoạt động giáo dục học sinh. Qua kiểm nghiệm hiệu quả thực tế, tôi mạnh dạn chia sẻ kinh nghiệm của mình là:“ Sáng kiến kinh nghiệm dạy dân ca Nghệ Tĩnh trong trường Trung học cơ sở”

 

B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ

I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN

1. Cơ sở lý luận

1.1. Dân ca Nghệ Tĩnh- Những giá trị tinh thần

Người dân xứ Nghệ bao đời nay tự hào được sinh ra và lớn lên trên mảnh đất Núi Hồng, Sông La, được tắm mình trong những câu hò, điệu ví mượt mà sâu lắng, thắm đượm tình người. Cố nhà thơ Xuân Hoài - nguyên Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin Hà Tĩnh đã viết: “ Trong kho tàng đồ sộ các di sản văn hóa đất Hồng Lam, dân ca Nghệ Tĩnh chiếm một vị trí quan trọng. Trải qua hàng ngàn năm lịch sử, dân ca Nghệ Tĩnh đã tồn tại và gắn bó với người dân xứ Nghệ như máu thịt, trở thành nét đẹp của đời sống tinh thần đậm đà bản sắc một vùng quê. Có thể nói đối với xứ Nghệ, dân ca đã làm cho lịch sử thêm tươi xanh và ngược lạicuộc đấu tranh sinh tồn của quê hương đã làm giàu thêm chất liệu và sức sống lâu bền của dân ca, đặc biệt là sự phong phú đến kỳ lạ của ca từ”…

Dân ca đã trở thành một bầu sữa nuôi lớn những tâm hồn của người dân xứ Nghệ.

Đặc điểm xuất xứ của Âm nhạc cổ truyền Nghệ Tĩnh là hình thành từ lao động sản xuất nhưng lại được phát triển về chiều sâu bởi nhờ trí tuệ uyên thâm của các đồ nho, khiến cho người nghe cảm nhận được rằng dân ca Nghệ Tĩnh lắng đọng và sâu đằm.

Người dân xứ Nghệ dùng câu hát để thể hiện tâm tình, mượn câu hát để nói lên những tâm tư, tình cảm còn chất chứa trong lòng mà lời nói đôi khi không làm được. Đó là lời chào trong những lần gặp gỡ, hội hè:

                                         “Đến đây đông thật là đông

                                    Chào bên nam thì mất lòng bên nữ

                                    Chào quân tử thì sợ dạ thuyền quyên

                                    Cho tui chào chung một tiếng

                                    Kẻo chào riêng bạn cười”

            Là lời ướm hỏi, ngỏ lòng của những đôi trai gái muốn kết duyên chồng vợ:

                                   “Thiếp gặp chàng như Lan gặp chậu

                                    Chàng gặp thiếp như Hạc đậu lưng quy

                                    Dặn chàng hai chữ như ri:

                                    Nơi mô giàu sang chớ mộ, dẫu có lâm nguy thiếp vẫn chờ”

            Trong lao động sản xuất, người dân xứ Nghệ dùng câu hát để quên đi vất vả, mệt nhọc, động viên tinh thần vượt qua những khó khăn, trở ngại để lao động hiệu quả, năng suất. Đó là những câu hò khi cưa gỗ, kéo lưới, treo núi, vượt đèo:

                           “Hò .. ơ… hò Trèo non mới biết non cao

                             Có xây cờ đọc lập mới biết công lao cụ Hồ

                             Là dô … hò là hò dô hò”.

            Những câu hát gần gũi mà quen thuộc như thế đã lưu truyền trong dân gian từ địa phương này sang địa phương khác, truyền tụng từ đời này sang đời khác và trở thành một nét đẹp trong đời sống tinh thần, một tài sản vô giá của miền quê xứ Nghệ.

1.2. Chủ trương của Đảng, Nhà nước trong việc  bảo tồn, giáo dục các giá trị văn hóa trong đó có dân ca

Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống dân tộc luôn được Đảng và Nhà nước ta quan tâm, coi trọng: Tháng 11 năm 1987, Bộ Chính trị ra Nghị quyết 05 về Văn hóa - Văn nghệ trong cơ chế thị trường trong đó có nội dung về xây dựng và phát triển “Nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” đến Đại hội X, Đảng xác định tiếp tục phát triển sâu rộng, nâng cao chất lượng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; gắn kết chặt chẽ hơn với phát triển kinh tế xã hội; làm cho văn hóa thấm sâu vào mọi lĩnh vực đời sống xã hội; xây dựng và hoàn thiện giá trị, nhân cách con người Việt Nam; bảo vệ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập kinh tế quốc tế; bồi dưỡng các giá trị văn hóa trong thanh niên, sinh viên, học sinh, đặc biệt là lý tưởng sống, lối sống, năng lực trí tuệ, đạo đức và bản lĩnh văn hóa Việt Nam.

Ngày 22/7/2008 Bộ Giáo dục và Đào tạo đã có Chỉ thị số 40/2008/CT-BGDĐT và Kế hoạch số 307/KH-BGDĐT về việc phát động và triển khai phong trào thi đua “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực", trong đó có nôi dung đưa dân ca vào trường học. Bộ Giáo dục đã có hướng dẫn chỉ đạo cụ thể như:  Đưa các nội dung giáo dục văn hoá truyền thống vào nhà trường thông qua trò chơi dân gian, dân ca… Tổ chức các hoạt động vui chơi, giải trí tích cực, các hoạt động văn hoá, thể thao, hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp, ngoại khoá phù hợp với điều kiện cụ thể của nhà trường và địa phương.

Trong xu thế hội nhập quốc tế hiện nay, nhiều giá trị văn hoá đang có nguy cơ bị mặt trái của cơ chế thị trường làm mai một, thì việc giáo dục cho mọi người nói chung và cho học sinh nói riêng biết phát huy và giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc không chỉ là vấn đề của riêng Ngành Giáo dục và Đào tạo mà còn là vấn đề của toàn xã hội. Trong đó, việc chú trọng bồi dưỡng, giáo dục cho thế hệ trẻ biết yêu các làn điệu dân ca, biết chơi các trò chơi dân gian là hết sức cần thiết.

1.3. Ý nghĩa của việc đưa dân ca vào trường học

Như đã nói ở trên, việc đưa các làn điệu dân ca vào giảng dạy và các hoạt động giáo dục trong nhà trường không những có tác dụng to lớn đối với việc bảo tồn và lưu giữ các giá trị tinh thần to lớn mà ông cha để lại mà còn mang lại cho các em sự thích thú khi được tìm hiểu về đời sống tinh thần, những nét văn hóa đặc sắc của quê hương mình, dân tộc mình.

Lúc sinh thời, Bác Hồ kính yêu của chúng ta đã dành cho những khúc hát dân ca quê hương một tình yêu lớn: Những câu hò, ví, dặm ... quê hương đã theo chân Bác từ thửa ấu thơ cho đến suốt quá trình bôn ba tìm đường cứu nước, để đến lúc lâm chung Người cũng chỉ muốn được nghe một câu hò Huế, một câu ví dặm quê nhà hay một khúc quan họ thôi để mang cả hình ảnh quê hương xứ sở, hình ảnh miền Nam yêu thương vào cuộc trường sinh. Cả cuộc đời Người sống cho nhân dân, cho dân tộc, không gợn chút riêng tư, hành trang mà Người mang theo về "thế giới người hiền" chỉ là ước nguyện bình dị : Mang theo âm hưởng câu hát dân ca vào cõi bất tử. Người đã để lại cho chúng ta bài học sâu sắc, thấm thía rằng: Muốn yêu Tổ quốc mình, càng yêu tha thiết những câu hát dân ca. Bởi khúc dân ca là linh hồn, là nơi nắng đọng tình yêu, tinh hoa, bản sắc văn hoá dân tộc. Nó là nguồn sữa tinh thần bồi đắp và nuôi dưỡng tâm hồn con người. Trước lúc đi xa Người muốn thế hệ sau hãy yêu những câu hát dân ca, hãy trân trọng và giữ gìn nền văn hoá của dân tộc.

Đưa âm nhạc dân gian vào học đường là một trong những biện pháp cơ bản và quan trọng để truyền bá và giáo dục một cách gián tiếp cũng như trực tiếp lòng yêu mến, tự hào với những di sản âm nhạc dân gian nói riêng, văn hoá dân gian nói chung. Giáo sư Trần Văn Khê – Một trong những cây đại thụ về nghiên cứu Âm nhạc dân gian nước nhà đã phát biểu trong một Hội thảo về đưa dân ca vào trường học như sau: “ Nhà nước nên đưa dân ca vào trường học, cần làm cho học sinh Việt Nam hiểu dân ca nước ta là gì? Và dân ca nước ta hay như thế nào?”

Việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa đậm đà bản sắc của dân tộc trong đó biện pháp đưa dân ca vào giảng dạy cho lớp trẻ trong nhà trường lại càng có ý nghĩa hết sức quan trọng trong bối cảnh các thế lực thù địch, các phần tử phản động đã, đang và tiếp tục dùng mọi âm mưu, thủ đoạn để đưa các loại văn hóa bạo lực, đồi trụy ... để truyền bá lối sống thực dụng, làm cho giới trẻ Việt Nam sống không có lý tưởng, ích kỷ và trụy lạc, làm cho họ lãng quên nền văn hóa với những giá trị nhân văn sâu sắc, những giá trị Chân – Thiện – Mỹ tốt đẹp mà ông cha ta đã dày công xây đắp nên.

Đưa dân ca vào các hoạt động trong nhà trường như giảng dạy nội khóa trong chương trình Âm nhạc hay hoạt động ngoài giờ lên lớp, các hoạt động văn nghệ, câu lạc bộ …. sẽ làm các em học sinh bớt đi những căng thẳng, mệt mỏi sau những giờ học tập văn hóa trên lớp, giúp cho các em thêm yêu thích và tích cực tham gia các hoạt động văn nghệ trong nhà trường.

2. Cơ sở thực tiễn

2.1. Thực trạng về sự hiểu biết về dân ca Nghệ Tĩnh và việc giảng dạy dân ca Nghệ Tĩnh

Hưởng ứng phong trào: “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực” cũng như nhằm gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của quê hương, dân tộc. Thời gian qua, ở Hà Tĩnh chúng ta đã sớm đưa dân ca vào các nhà trường, đã vận động, tổ chức sưu tầm các bài hát, hò vè… xứ Nghệ… hay thường xuyên tổ chức dạy hát dân ca Nghệ Tĩnh trên truyền hình, đưa biểu diễn dân ca Nghệ Tĩnh vào một phần thi của chương trình “Rạng rỡ Hồng Lam”, tổ chức “Hội thi tiếng hát Tuổi hồng” …. Những việc làm trên đã đem lại nhiều kết quả tốt đẹp, mang dân ca xứ Nghệ tới gần hơn với học sinh. Tuy nhiên, việc đưa dân ca Nghệ vào giảng dạy trong các giờ Âm nhạc hay bồi dưỡng năng khiếu cho học sinh thì lại rất ít, có chăng nữa cũng chỉ ở các trường Văn hóa nghệ thuật chuyên nghiệp của tỉnh mà hiếm gặp ở các trường Phổ thông.

            Trong chương trình giáo dục âm nhạc phổ thông từ lớp 1 đến lớp 9 của Bộ giáo dục và đào tạo, học sinh được học đa số là các ca khúc viết về chủ đề mái trường, gia đình, quê hương, đất nước, một số ca khúc được giới thiệu trong chương trình là những ca khúc nhạc nước ngoài lời Việt còn lại số lượng các bài dân ca của các vùng miền đang còn chiếm số lượng khiêm tốn: ở cấp THCS có 8 bài chính khóa và 1 bài học thêm tự chọn ở lớp 9, ở cấp tiểu học có 12 bài chính khóa và 6 bài học thêm tự chọn. Dân ca miền trung thì vắng bóng hẳn và dân ca Nghệ Tĩnh thì lại chưa có một bài nào được tuyển chọn trong chương trình.

            Cho đến nay vẫn chưa có một tài liệu nào về việc dạy học và tìm hiểu dân ca Nghệ Tĩnh cho thiếu nhi vì vậy nên khi chuẩn bị cho các tiết dạy giáo viên dạy âm nhạc rất lúng túng không biết chọn những nội dung hay làn điệu nào cho phù hợp với lứa tuổi của học sinh vì phần lớn dân ca Nghệ Tĩnh là dành riêng cho người lớn.

            Ở huyện nơi tôi công tác, các đồng nghiệp dạy Âm nhạc cũng đã đưa một vài làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh để giới thiệu và tập hát cho học sinh trong phần âm nhạc địa phương hay một số tiết dạy học tự chọn nhưng vì những làn điệu dân ca của xứ Nghệ có những câu cần luyến láy rất khó hát, các em chỉ tập hát để cho thuộc bài thôi mà chưa hiểu được nội dung hay ý nghĩa của làn điệu đó … nên xem ra chưa có hiệu quả như mong muốn, chưa mang lại sự thích thú trong quá trình tìm hiểu và học hát của các em.

2.2. Thực trạng hiểu biết về dân ca Nghệ Tĩnh của học sinh

            Trước khi áp dụng các giải pháp của mình, tôi đã tiến hành khảo sát học sinh khối 8 và khối 9 với tổng số học sinh là 329 em, chỉ khảo sát biết hát về mặt số lượng các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh mà các em biết. Tôi đã thu được kết quả như sau:

Bảng 1: Bảng kết quả học sinh biết hát các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh

Khối học	Tổng số HS	Kết quả
		Biết hát trên 2 làn điệu DCNT		Biết hát 2 làn điệu DCNT		Biết hát 1 làn điệu DCNT		Hát nhầm hoặc không biết bài nào
	SL	SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %
K8	171	6	3,5	7	4,0	11	6,4	147	85,9
K9	158	4	2,5	7	4,4	14	8,8	133	84,1
Tổng	329	10	2,8	14	5,0	25	11,1	280	81,1

 

Qua bảng số liệu khảo sát trên chúng ta nhận thấy: Số học sinh chưa hát được hoặc hát nhầm các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh còn phổ biến với tỉ lệ 81,1%, biết hát 1 làn điệu chiếm tỉ lệ khiêm tốn: 11,1% trong khi đó số em biết hát 2 làn điệu chiếm tỉ lệ 5,0% và số các em biết hát trên 2 làn điệu là chiếm tỉ lệ thấp nhất: 2,8%. Thực tế cho thấy rằng, không phải các em thờ ơ với dân ca xứ Nghệ mà vì do chưa có nhiều điều kiện để tiếp xúc và tìm hiểu nhiều với những làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh. Điều này đặt ra cho những người làm công tác giáo dục, đặc biệt là đội ngũ giáo viên giảng dạy bộ môn Âm nhạc chúng ta cần có các biện pháp tích cực và hiệu quả hơn để đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào giảng dạy chính khóa hay ngoại khóa môn Âm nhạc, giúp học sinh có những hiểu biết nhất định cũng như cảm nhận được cái hay, cái đẹp trong các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh.

            Ở nhà trường nơi tôi công tác, đã tiến hành lồng ghép để dạy hát dân ca Nghệ Tĩnh trong chương trình nội khóa âm nhạc với phần học Âm nhạc địa phương nhưng xem ra chưa thực sự mang lại hiệu quả nên mức độ hiểu biết và hát được một số làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh của học sinh là rất ít, các em chưa thực sự hào hứng để tìm hiểu và học hát với các cách như chỉ dạy để hát thuộc lời, ngồi nghe hát dân ca mà chưa hiểu được ý nghĩa, nội dung của bài hát, làn điệu.

             Mặt khác, khi về nhà, xem trên kênh truyền hình hay các phương tiện khác thì cũng ít khi các em được nghe và tìm hiểu về dân ca Nghê Tĩnh. Các chương trình thiếu nhi phát trên truyền hình đa phần là các tiết mục ca nhạc của thiếu nhi ở các thành phố lớn, nếu có dân ca thì cũng là dân ca bắc bộ, dân ca quan họ, dân ca nam bộ… Khi phát sóng các chương trình có biểu diễn và giới thiệu về dân ca Nghệ Tĩnh trên sóng truyền hình như “Rạng rỡ Hồng Lam”, hay dạy hát dân ca … thì các em ít khi xem được vì phải đi học hoặc không biết. Điều đó lý giải vì sao số các em học sinh chưa biết hát và chưa hiểu nhiều về dân ca Nghệ Tĩnh lại chiếm phần đa số.

II. MỘT SỐ NỘI DUNG ĐÃ TIẾN HÀNH

            Từ cơ sở lý luận và thực tiễn trên cũng như quá trình nghiên cứu chương trình, sưu tầm tài liệu, gặp gỡ và trao đổi cùng một số tác giả, nghệ nhân về dân ca Nghệ Tĩnh, để góp phần đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trường trung học tôi đã tiến hành như  sau:

Mục tiêu, nội dung, chương trình bao gồm

1. Kiến thức

- Giúp học sinh có được những hiểu biết cơ bản, ý nghĩa, những giá trị về nội dung, nghệ thuật hay nguồn gốc xuất xứ của các thể loại dân ca Nghệ Tĩnh.

- Học sinh biết hát những làn điệu cơ bản qua 8 bài hát.

2. Kĩ năng

- Nhận biết đúng các làn điệu.

- Hát đúng cao độ, trường độ và hát diễn cảm.

- Tập biểu diễn một số bài.

3. Thái độ

- Giáo dục thái độ yêu mến, tự hào cũng như ý thức giữ gìn, phát huy những làn điệu dân ca xứ Nghệ.

- Giáo dục các em yêu thích dân ca, hào hứng tham gia các hoạt động hát về dân ca trong và ngoài nhà trường và có thể hướng dẫn lại các bài đã học cho những người chưa biết.

- Các em biết tuyên truyền cho mọi người về cái hay, cái đẹp của dân ca xứ Nghệ.

Phần	Nội dung	Hình thức
1	- Giới thiệu vài nét về Xứ Nghệ và dân ca Nghệ Tĩnh - Những làn điệu chính: Ví, dặm, hò	- Nghe, xem và tìm hiểu.
2	Giới thiệu và học hát các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh: -Ví đò đưa Sông Lam -Hát giận thương: Hà Tĩnh yêu thương -Hò bơi thuyền -Hò khoan đi đường -Hát nói mục đồng -Hát ru Nghệ Tĩnh: Ru em -Về nhà ơ Nghé -Hát đồng dao	- Nghe giới thiệu, tìm hiểu và học hát.
3	- Nghe giới thiệu về bài: Phụ tử tình thâm	- Xem băng hình và nghe tìm hiểu.
4	- Giới thiệu bài hát viết cho thiếu nhi dựa trên làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh: Tổ khúc dân ca Nghệ Tĩnh: Có Bác trong ngày hội vui, soạn lời: Hoàng Vinh	- Nghe, tìm hiểu và cảm nhận.
5	Tập biểu diễn dân ca Nghệ Tĩnh	- Tập luyện.

 

Phần 1. Xứ Nghệ và dân ca Nghệ Tĩnh

1. Vài nét về xứ Nghệ và dân ca Nghệ Tĩnh

            Nghệ Tĩnh là tên gọi chung của hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh, có cùng chung dãy núi Giăng Màn – Thiên nhẫn, có chung dòng sông Lam, có chung giọng nói và phong tụcNghệ Tĩnh là một dãi đất trải dài từ 17,5 đến 19,3 độ vĩ Bắc, 104 đến 106,2 độ kinh Đông với diện tích 16 ngàn km², có rừng núi trùng điệp, đồng bằng phì nhiêu, sông ngòi chi chít, bờ biển trải dài trên 200km.

            Ca dao xứ Nghệ có câu:

Đường vô xứ Nghệ quanh quanh

Non xanh nước biếc như tranh họa đồ

Ai vô xứ Nghệ thì vô...

Ảnh: Đường vô xứ Nghệ

            Xứ Nghệ được xem là mảnh đất địa linh nhân kiệt nơi sản sinh ra nhiều bậc danh nhân hiền tài cho đất nước trong đó tiêu biểu là Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam, một nhà yêu nước lớn, một danh nhân văn hóa thế giới và anh hùng giải phóng dân tộc. Tuy nhiên, nơi đây khí hậu cũng vô cùng khắc nghiệt, khi ngắng hạn ruộng đồng nứt nẻ, khi mưa dông lụt lội trắng đồng. Khó khăn, gian khổ do thiên nhiên không ưu đãi đã tôi luyện cho người dân xứ Nghệ tinh thần chịu thương, chịu khó, đức tính cần cù nhẫn nại, tình yêu cuộc ssống và nghị lực kiên cường. Những phẩm chất đáng quý ấy đã được kết tinh trong những bài dân ca mộc mạc, chứa chan tình người.

Đặc điểm xuất xứ của Âm nhạc cổ truyền Nghệ Tĩnh là hình thành từ lao động sản xuất nhưng lại được phát triển về chiều sâu bởi nhờ trí tuệ uyên thâm của các đồ nho, khiến cho người nghe thường cảm nhận rằng dân ca Nghệ Tĩnh lắng đọng và sâu đằm.

Về thể loại: Dân ca Nghệ Tĩnh là loại hình dân ca phong phú và đa dạng với nhiều làn điệu và có ở nhiều vùng, nhiều nơi. Có thể được chia thành 3 loại chính: Ví, dặm, hò. Trong mỗi một thể loại có những làn điệu riêng mang dáng dấp sinh hoạt, lao động của từng phường hội hay thôn làng.

2. Nghe một số làn điệu của dân ca Nghệ Tĩnh:

- Bài: "Ví phường vải"

                    Dân ca Nghệ Tĩnh

                    Biểu diễn: Lệ Thanh – Tiến Dũng

- Bài: "Hò khoan đi đường"

                    Dân ca Nghệ Tĩnh

                    Biểu diễn: Hồng Lựu

- Bài: "Hát dặm cổ"

                     Dân ca Nghệ Tĩnh

                     Biểu diễn: Hồng Năm

3. Hệ thống các làn điệu, thể loại dân ca Nghệ Tĩnh:

Phần  2. Tuyển tập giới thiệu các làn điệu, bài hát dân ca Nghệ Tĩnh

Bài hát 1: Ví đò đưa Sông Lam

            a. Giới thiệu về điệu ví: Hát ví là một hệ thống làn điệu tiêu biểu nhất của dân ca Nghệ Tĩnh

            b. Ví đò đưa: Ví đò đưa gồm có ví đò đưa sông Phố, đò đưa sông La, đò đưa sông Lam, đò đưa nước ngược và đò đưa chuyển qua Phường vải, là những điệu ví mà môi trường diễn xướng là trên sông nước, hát khi đưa đò, vừa hát vừa lao động như chống chèo, vượt suối để diễn tả tâm tình và đời sống lao động của mình.

Ảnh: Đò đưa sông Lam

                                            Ví đò đưa sông Lam

                                                          Sưu tầm: Nguyễn Trung Phong

Ơ…ơ Chư ai biết nước sông Lam răng là trong là đục

Thì biết sống cuộc đời răng là nhục (hị) là ơ vinh

Chứ thuyền em lên thác xuống ơ ơ ghềnh

Nước non là nghĩa (hị) là tình ai ơi.

 

Bài hát 2. Hát giận thương: Hà Tĩnh yêu thương

a. Làn điệu giận mà thương:  Giận mà thương là một làn điệu do cố tác giả Nguyễn Trung Phong sáng tác trong vở kịch ngắn “Khi đội bạn đi vắng”. Câu chuyện về một anh chồng muốn bỏ việc hợp tác, nhân khi bạn đội đi vắng, bị một anh bạn rủ rê đòi đi một chuyến buôn ngược chợ Lường. Cô vợ vừa giận vừa thương vừa hát để khuyên chồng nên mới gọi là điệu hát giận mà thương hay là giận thương..

Hát giận mà thương là làn điệu phổ biến và dễ hát với ý nghĩa nhắn nhủ tâm tình, khuyên răn…

b. Nội dung bài hát “Hà Tĩnh yêu thương”: Ca ngợi cảnh đẹp của Hà Tĩnh với Núi Hồng trùng điệp soi bóng dòng La xanh thơ mộng cũng như con người nơi đây thủy chung, mến khách gửi trọn niềm tin cùng bè bạn gần xa.

Ảnh: Núi Hồng - Sông Lam

Bài hát: Hà Tĩnh yêu thương

                                                                   Soạn lời: Viết Hoài

                               Ví:  Ai về Hà Tĩnh quê ta

Mà xem phong cảnh sông la núi Hồng

Núi non trăm ngọn điệp trùng

Sông xanh như ánh gương trong sáng ngời

                           Giận thương:

Đây Hồng lĩnh ngàn năm xanh tươi

Dãi đất lành nặng tình yêu dấu

Nên ngày xưa chim Phượng hoàng ghé đậu

Cho quê hương thêm vóc dáng tự hào

Đàn chim hỡi bay về đâu

Ngoài biển cả hay nơi rừng sâu

Nhớ chăng em nơi non xưa Hồng Lĩnh

Giờ Thông xanh bốn mùa rợp bóng

Gọi mời chim ơ..ơ trở lại nơi này

Dòng nước mát ngày thêm xanh trong

Nặng tình đời mang phù sa màu mỡ

Cho quê hương bốn màu hoa nở

Ngọt ngào thêm bao câu ví dặm hò

Chèo vỗ nhịp hòa khúc đò đưa

Dòng sông gợi muôn vần thơ

Đượm tình người sông La Hồng Lĩnh

Lời yêu thương từ quê ta Hà Tĩnh

Gửi niềm tin ơ…ơ cùng bè bạn xa ..ơ ..gần.

 

Bài hát 3: Hò bơi thuyền

            a. Giới thiệu về Hò trên sông: Hò bơi thuyền là một làn điệu thể loại Hò trên sông. Hò trên sông là một điệu hò theo nhịp khoan thai, thường là chèo xuôi dòng hay đi trong nước lặng, không phải lao động vất vả cật lực, người hò trong tư thế khoan thai, gửi nỗi niềm vào tiếng hát, giọng hò, nhờ nhịp hò để đưa nhịp chèo, nhẹ nhàng như cánh võng đưa. Bởi vậy mà âm hưởng của điệu hò trên sông nghe gần với âm hưởng của ví đò đưa xuôi ngược.

Ảnh: Hội bơi thuyền trên sông

b. Hò bơi thuyền                                                        

                              Sưu tầm và ghi âm: Lê Hàm - Vi Phong

Hò ơ..ơ ..ơ Khoan dô khoan

Nước sông lam dào dạt

Đây cảnh đẹp Nam Đàn

Là khoan dô khoan

Ai đi chợ Sa nam mà xem thuyền xem bến

Hò ơ.. Khoan dô khoan

Ngày xưa Mai Hắc Đế quyết cứu nước phất cờ

Là khoan dô khoan

Vân sơn núi lô nhô rồng bên mây ấp ủ

Phủ long rồng ấp ủ

Hò ơ.. Khoan dô khoan

Hò ơ .. Khoan dô khoan là khoan dô khoan.

Bài 4: Hò khoan đi đường

a. Giới thiệu về hò khoan đi đường: Hò khoan đi đường còn gọi là “Hò đường trường”. Là một loại hò vừa đi đường vừa hò, dùng tiếng hò để quên đi mệt nhọc, đường dài. Ngày xưa những người đi buôn bán với nhau lập thành các phường hội, họ đi bộ và cùng rủ nhau đi cho có bạn như: Phường bán bông, Phường chè, Phường nón, Phường đan … Các phường buôn như vậy rủ nhau đi chợ phải gánh gồng mươi lăm cây số, ra đi khi trăng non mới mọc để đến kịp chợ khi trời tờ mờ sáng. Trên đường đi để bớt ngái ngủ, một người hò lên, cả đoàn xô theo để giục giục giã bước chân nhanh nhanh đến chợ. Và những câu hò khoan sinh ra từ đó.

b. Làn điệu Hò khoan đi đường

                                     Người hát: Đức Bằng

                                     Sưu tầm và ghi âm: Lê Hàm

Ơ! Hồng Sơn cao ngất mấy trùng

Khoan ơi hỡi hò khoan

Ơ! Lam Giang mấy trượng

Khoan ơi hỡi hò khoan

Ơ! Thì lòng bấy nhiêu

Khoan ơi hỡi hò khoan

Ơi hỡi hò khoan dô ơi dô là hò khoan!

Ơ! Trèo lên núi đá lô nhô này

Khoan ơi hỡi hò khoan

Ơ! Rừng xanh rú rậm này

Khoan ơi hỡi hò khoan

Ơ! Rừng xanh rú rậm, bút nghiên mô mà vẽ vời này,

Ơi hỡi hò khoan dô ơi dô là hò khoan!

Ơ! Trèo đèo hai mái chân vân này

Khoan ơi hỡi hò khoan

Ơ! Người về Hà Tịnh dạ ái ân Quảng Bình này!

Khoan ơi hỡi hò khoan

Ơi hỡi hò khoan dô ơi dô là hò khoan!

Bài hát 5: Hát mục đồng

a. Tìm hiểu về hát mục đồng: Mục đồng có nghĩa là trẻ chăn trâu. Hát mục đồng thực ra cũng là hát đồng dao. Trẻ em nông thôn xứ Nghệ thường đi chăn trâu ở trên đồng, ngoài bãi, các em thường chia thành hai đội để chơi và dùng lối hát này để đối đáp với nhau cho vui.

Ảnh: Chăn trâu

b. Bài hát mục đồng:

Bài hát 6: Hát ru

a. Giới thiệu về hát ru Nghệ Tĩnh

            Hát ru là một hình thái sinh hoạt văn hóa dân gian có ở nhiều nơi. Từ thuở ấu thơ cùng với chiếc nôi, cánh võng thì tiếng ru của bà, của mẹ đã đưa trẻ thơ vào giấc ngủ, nuôi lớn tâm hồn và chắp cánh cho những ước mơ con trẻ bay xa.

            Cũng như ở các miền quê khác, tiếng ru Nghệ Tĩnh vốn có từ lâu đời: Mẹ ru con, bà ru cháu, chị ru em … Có khi tiếng ru không chỉ dành riêng cho bé mà đó còn là cái cớ để nhắn nhủ tâm tình, dỗi hờn trách móc. Ví như để trách chồng, trách duyên phận thì người mẹ ru con:

                        “Tưởng nước giếng sâu nên chắp sợi dây dài

                           Ai hay nước cạn, mẹ tiếc hoài sợi dây”

            Ở Nghệ Tĩnh cũng hay dùng thơ lục bát để ru, ví dụ như:

       Cái Cò cái Vạc cái Nông

Sao mày dẫm lúa nhà ông hỡi Cò?

     Không không tôi đứng trên bờ

Mẹ con nhà nó đổ ngờ cho tôi

     Chẳng tin thì ông đi đôi

Mẹ con nhà nó còn ngồi đấy kia!

b. Bài “Ru em”

            Bài hát 7: Về nhà ơ Nghé

            a. Giới thiệu về bài hát: “Về nhà ơ Nghé” là bài hát của trẻ mục đồng chăn trâu cái, bò cái. Khi trâu, bò mẹ đã bị giục đi mà Nghé hay Me vẫn chưa chịu đi thì trẻ mục đồng hát gọi theo bài này. Có khi người ta gọi đây là bài “Gọi Me”.

          b. Bài hát “Về nhà ơ Nghé”

Bài 8: Hát đồng dao

Hát đồng dao là thơ ca dân gian truyền miệng của trẻ em Việt Nam. Đồng dao baogồm nhiêu loại: Các bài hát, câu hat trẻ em, lời hát trong các trò chơi, bài hát ru

em…Nói chung, đồng dao trong các trò chơi trẻ em ở các vùng miền đều khá

giống nhau ở nội dung, chỉ khác một vài tiếng địa phương.

Lời ca thường là vãn ba, vãn tư.

Vãn ba như: Xỉa cá mè

Đè cá chép

Chân nào đẹp

Đi bẻ ngô

Chân nào thô

Xấu xấu xấu

Vãn tư như:

Dung dăng dung dẻ

Dắt trẻ đi chơi

Đến cửa nhà trời

Đánh rơi mất trẻ

Phần  3:  Nghe giới thiệu về bài: Phụ tử tình thâm

1. Giới thiệu bài:

            “Phụ tử tình thâm” có nghĩa là cha con nghĩa tình sâu đậm. Là một trong những bài dân ca Nghệ Tĩnh nổi tiếng không những về mặt giá trị nghệ thuật mà còn bởi ý nghĩa giáo dục sâu sắc.

            Bài hát là tiếng lòng của người mẹ cất lên thành tiếng hát, lời ru để khuyên nhủ con cái về đạo lý làm người với 10 điều răn dạy.

            Bài hát đi vào lòng người với giai điệu da diết, những câu hát gợi cho chúng ta về những ngày còn trong nôi, rồi chập chững biết đi ….cho đến lúc dựng vợ gả chồng và đằng sau mỗi bước trưởng thành ấy của chúng ta là công lao sinh thành, dưỡng dục đầy vất vả và cực nhọc của mẹ cha.

2. Nghe bài hát “Phụ tử tình thâm” qua đĩa VCD của NSUT Hồng Lựu.

Phần 4: Giới thiệu bài hát viết cho thiếu nhi dựa trên làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh

Tổ khúc dân ca Nghệ Tĩnh: Có Bác trong ngày hội vui, soạn lời: Hoàng Vinh

1. Giới thiệu bài:

            Tình cảm của thiếu nhi Việt Nam dành cho Bác Hồ kính yêu là nguồn cảm hứng bất tận để các nhạc sĩ viết nên những bài hát hay với ca từ và giai điệu thiết tha, trong sáng. Tiêu biểu như: Ai yêu Bác Hồ Chí Minh hơn thiếu niên nhi đồng của nhạc sĩ Phong Nhã, Bác Hồ - Người cho em tất cả, Từ rừng xanh cháu về thăm lăng Bác của Hoàng Long - Hoàng Lân, Tiếng chim trong vườn Bác của nhạc sĩ Hàn Ngọc Bích … Những bài hát đã gắn bó với thiếu nhi Việt Nam nhiều thế hệ từ trước đến nay.

            2. Nghe bài tổ khúc dân ca Nghệ Tĩnh: “Có Bác trong ngày hội vui” qua đĩa CD của nhà thiếu nhi tỉnh Hà Tĩnh trình bày.

3. Lời bài hát:

Tổ khúc dân ca Nghệ Tĩnh: “Có Bác trong ngày hội vui”

                                    Soạn lời: Hoàng Vinh

Hò bơi thuyền:

Hò ơ …ơ Khoan dô khoan là khoan dô khoan

Nước sông La dào dạt

Đây Hồng Lĩnh nghìn ơ trùng

Là khoan dô khoan

Vui ngày hội tưng bừng, thiếu nhi mình mở hôi

Hò ơ..ơ ..ơ Khoan dô khoan

Ngày hội vui như có Bác trên cao vẫn ân cần

Bác dạy bảo khuyên răn

Thiếu nhi lòng ghi ơ tạc, Thiếu nhi lòng ghi ơ tạc,

Ngày hội vui, vui tưng bừng là vui tưng bừng

Giữa Thành sen hoa thắm nồng là hoa thắm nồng

Ta vui mừng đội ta tưng bừng, ta vui mừng đội ta tưng bừng.

Tứ hoa:

Bác Hồ ơi, muôn triệu triệu con tim,

dòng máu thắm ngân lên lời yêu thương tha thiết

Lời ngọc thỉ vàng lời non sông đất nước

Của triệu triệu cháu con nguyện tiếp theo ơ.. Người

Ơn Bác dày cao sánh tựa biển trời

Ngàn vạn năm sau vẫn một lời ghi nhớ

Hồ Chí Minh ánh hào quang rực rỡ

Soi sáng con đường cách mạng dân sinh

Tuổi trẻ hôm nay xin được gắng mình

Được đền đáp công ơn xây quê hương ấm no giàu đẹp

Gian khổ vượt qua, mạnh chân bước tiếp

Xứng con Rồng, cháu Lạc truyền lưu.

Nội dung 2: DẠY HỌC HÁT DÂN CA NGHỆ TĨNH

I. Mục tiêu:

            Học sinh học hát nói chung và học hát dân ca nói riêng là tiếp xúc với âm nhạc có lời. Mỗi bài hát, làn điệu là một cảm xúc riêng, có nội dung cụ thể về sự vật, hiện tượng, được diễn tả bằng âm nhạc và ngôn ngữ văn học. Mỗi bài hát, làn điệu dạy trong một tiết ở Trung học với thời lượng là 45 phút. Dạy hát nhằm đạt được các mục tiêu sau:

            1. Mục tiêu về kiến thức: Học xong mỗi bài hát, làn điệu dân ca giúp học sinh thêm hiểu biết về đời sống tinh thần cũng như cuộc sống, lao động sinh hoạt của ông cha ngày trước; Giúp nâng cao khả năng nhận thức và hiểu biết của các em; Giúp phát triển năng lực ngôn ngữ, lời ca của bài hát làm vốn ngôn ngữ của học sinh trở nên phong phú và sinh động hơn.

            2. Mục tiêu về kĩ năng (đây là mục tiêu trọng tâm): Dạy hát dân ca nhằm phát triển năng lực âm nhạc của học sinh, giúp các em hát đúng giai điệu và lời ca, biết cách hát tự nhiên, biết lấy hơi, hát rõ lời và thể hiện được sắc thái, tình cảm của bài hát. Dạy hát dân ca còn giúp học sinh biết trình bày bài hát theo hình thức đơn ca, song ca, hát xướng, hát xô, hòa giọng ….

            3. Mục tiêu về tình cảm và thái độ: Dạy hát nhằm giáo dục học sinh những tình cảm tốt đẹp, giúp các em thêm yêu thích âm nhạc đặc biệt là vốn âm nhạc cổ truyền của dân tộc, có khả năng tham gia ca hát ở trong và ngoài trường học.

II. Quy trình dạy học hát:

Sau khi đã xây dựng chương trình cũng như trình chuyên môn duyệt nội dung tôi đã tiến hành cho học sinh tìm hiểu và dạy các bài hát dân ca trong chương trình trên cho học sinh theo quy trình dạy học hát như sau:

Bước 1: Giới thiệu bài hát: Trong phần giới thiệu bài hát này, một yêu cầu bắt buộc là người dạy phải giới thiệu và giải thích được cho học sinh về làn điệu và xuất xứ của làn điệu mà các em đang học. Ví dụ: Ví phường vải là lối hát của hội Phường vải, ví trèo non là lối hát của những người đi núi lấy củi …. để các em có được những hiểu biết về thể loại và xuất xứ của nó trong lao động và sinh hoạt văn hóa của người dân xứ Nghệ.

Tiếp theo đó là giới thiệu về bài hát: Giáo viên dùng lời để giới thiệu vài nét ngắn gọn về bài hát, nội dung, xuất xứ hay là tác giả soạn lời cho làn điệu mà các em đang học…

Cũng có thể giới thiệu bài hát dân ca Nghệ Tĩnh bằng cách phương tiện trực quan như xem tranh ảnh, xem băng hình diễn tả nội dung của làn điệu dân ca.

Bước 2: Nghe hát mẫu:

Giáo viên có thể thực hiện với các hình thức như sau:

+ Giáo viên trình bày bài hát, làn điệu dân ca: Nếu làm được điều này thì chắc chắn sẽ gây được ấn tượng mạnh với các em về làn điệu, bài hát mà các em sắp được học.

+ Dùng băng đĩa nhạc sưu tầm được để cho học sinh nghe làn điệu, bài hát

      sẽ học.

Bước 4: Tìm hiểu bài hát, giải thích từ khó:

Trước khi học hát giáo viên giới thiệu về cao độ, trường độ trong bài. Những

      chổ luyến láy, giải thích các từ khó.

Bước 3: Khởi động giọng:

 Trước khi học hát dân ca Nghệ Tĩnh chúng ta nên cho học sinh khởi động giọng bằng cách đọc thang âm  Mi – La – Đô của dân ca Nghệ Tĩnh để các em biết được sơ lược về âm hưởng của bài dân ca, đôi khi có thể cho các em luyện tập hơi thở với các nguyên âm a,u,ô … vì dân ca Nghệ  Tĩnh đặc biệt là các làn điệu ví rất cần nhiều hơi để hát các câu dài.

Bước 5. Dạy hát:

             Với nhiều đối tượng khác nhau có thể hát đúng cao độ, trường độ đã khó, để các em biết thể hiện tình cảm và các một số chỗ luyến, ngân dài … lại càng khó hơn. Điều này yêu cầu người dạy cho các em phải là người hát được dân ca Nghệ Tĩnh, có những kỹ năng ca hát nhất định.

Khi tập hát từng câu, người dạy nên hạn chế dùng đàn mà cần phải hát mẫu nhiều hơn để giúp học sinh hát đúng những chỗ khó, tiếng luyến láy, ngân nghỉ, cũng như thể hiện sắc thái đặc trưng của bài dân ca.

Để dạy hát dân ca Nghệ Tĩnh cho học sinh chúng ta nên tiến hành theo các bước như sau:

- Phân chia bài hát ra thành từng câu ngắn để các em có đủ hơi và không mệt khi tập. Sau khi hát mẫu xong kết hợp với phần đệm đàn giáo viên cho các em nhắc lại câu hát. Dạy hát từng câu nối tiếp nhau sau đó ghép lại từng đoạn và cả bài.

- Ở một số câu hát cần sự luyến, ngân … thì dành nhiều thời gian tập luyện hơn. Sau khi giáo viên hát mẫu xong, có thể cho một số em hát tốt hát lại, nếu có chỗ chưa đúng thì sửa luôn để cả lớp cùng nghe và nhận biết.

- Khi dạy hát, để nghe các em hát như thế nào và sửa sai giáo viên không hát cùng với học sinh. Lúc các em tái hiện lại câu hát thì tôi đệm đàn và lắng nghe để sửa sai và nhắc nhở các em.

- Nếu dạy hát để học sinh hát thuộc và đúng làn điệu, bài hát dân ca thì chưa đủ. Trong quá trình tập giáo viên cần luôn nhắc nhở các em thể hiện sắc thái, tình cảm của bài hát, làn điệu dân ca.

Bước 6. Luyện tập, củng cố, kiểm tra:

Sau khi đã học bài hát tôi cho các em củng cố, ôn luyện làn điệu, bài hát vừa được học. điều này không chỉ giúp cho học sinh nhanh thuộc bài, hát chính xác mà còn nâng cao kỹ năng thể hiện tình cảm, sắc thái của bài. Phần củng cố, luyện tập được lặp đi lặp lại nhiều càng giúp học sinh cảm thụ, hiểu được cái hay của bài hát, làn điệu dân ca mà các em đang hát.

Nội dung 3: CÁC HÌNH THỨC TỔ CHỨC KHÁC

I. Thành lập câu lạc bộ “Hát làn điệu dân ca”:

Trên cơ sở tham mưu của tổ bộ môn Âm nhạc, nơi tôi công tác đã cho thành lập các câu lạc bộ theo sở trường năng khiếu, trong đó có câu lạc bộ “Hát làn điệu dân ca”.

1. Mục đích:

- Giúp học sinh có thêm những hiểu biết về nguồn gốc, làn điệu, xuất xứ cũng như trong đời sống hằng ngày của ông cha ngày xưa.

- Rèn luyện kỹ năng hát, biểu diễn và tham gia hoạt động văn nghệ trong nhà trường.

- Từ đó góp phần hình thành tình cảm yêu mến, quý trọng với vốn dân ca của dân tộc và trách nhiệm gìn giữ, phát huy ở các em.

2. Công tác tổ chức:

+ Tham mưu với nhà trường xây dựng ban chủ nhiệm câu lạc bộ trong đó giáo viên âm nhạc đóng vai trò chủ chốt.

+ Xây dựng kế hoạch hoạt động thường kỳ của câu lạc bộ.

+ Xây dựng nội quy của câu lạc bộ.

+ Tuyển chọn các thành viên cho câu lạc bộ: bằng cách các lớp giới thiệu, đề xuất các bạn có năng khiếu, yêu thích dân ca tham gia với số lượng: từ 30 đến 50 người.

+ Chuẩn bị địa điểm, nhạc cụ, tài liệu … dùng cho các buổi sinh hoạt.

3. Hình thức sinh hoạt:

- Thông qua các buổi sinh hoạt tập hát.

- Nghe kể chuyện về dân ca.

- Tổ chức trò chơi Âm nhạc.

- Xem biểu diễn qua băng đĩa nhạc.

- Các thành viên của Câu lạc bộ sau khi đã biết các làn điệu, bài hát quen thuộc có thể truyền đạt, tập lại cho các bạn khác hay cho các em trong trường qua các buổi sinh hoạt, tập văn nghệ…

- Luyện tập biểu diễn.

- Tập viết lời mới cho làn điệu: Dựa vào giai điệu của các làn điệu trên, các thành viên trong câu lạc bộ có thể tìm tòi và viết lời mới với chủ đề về mái trường, quê hương, bè bạn.

             4. Thời gian sinh hoạt: Sinh hoạt mỗi tuần một lần vào buổi chiều trong tuần.

II. Mời nghệ nhân, nghệ sỹ nói chuyện, giao lưu về dân ca Nghệ Tĩnh

1. Mục đích:

- Đây là dịp để học sinh được tìm hiểu nhiều hơn, sâu hơn về dân ca Nghệ Tĩnh qua các nghệ nhân, nghệ sỹ.

- Là một hoạt động ngoại khóa Âm nhạc tạo nên không khí vui vẻ, phấn khới cho học sinh.

2. Hình thức:

- Nghe nghệ sỹ, nghệ nhân nói chuyện về dân ca Nghệ Tĩnh.

- Biểu diễn của nghệ sỹ, nghệ nhân và học sinh.

- Nghệ sỹ, nghệ nhân trả lời câu hỏi và giao lưu cùng với học sinh.

- Tổ chức các câu đố vui, trò chơi Âm nhạc …

3. Để tổ chức thành công buổi giao lưu nói chuyên này cần lên kế hoạch cụ thể, rõ ràng:

- Thời gian:

- Địa điểm:

- Thành phần:

- Khách mời

- Chuẩn bị về cơ sở vật chất, loa máy, các tiết mục biểu diễn, trang trí … đặc biệt quan trọng nhất là chuẩn bị về khách mời: Nghệ sỹ hay nghệ nhân về dân ca Nghệ Tĩnh - Người sẽ nói chuyện và giao lưu cùng học sinh.

4. Tiến trình thực hiện: Có thể thực hiện chương trình giao lưu như sau:

Bước 1: Ổn định tổ chức

Bước 2: Văn nghệ  1 đến 2 tiết mục dân ca Nghệ Tĩnh do học sinh và giáo viên trình bày.

Bước 3: Khai mạc, giới thiệu đại biểu, khách mời.

Bước 4: Giao lưu nói chuyện giữa nghệ nhân, nghệ sỹ và học sinh.

Bước 5: Tổ chức trò chơi, câu đố về dân ca Nghệ Tĩnh.

Bước 6: Biểu diễn nghệ nhân, nghệ sỹ và học sinh.

Bước 7: Kết thúc. Giáo viên có thể dặn dò học sinh về nhà viết bài cảm nghĩ sau khi được nghe nói chuyện, được xem biểu diễn của nghệ nhân, nghệ sỹ trong buổi giao lưu.

IV. Tổ chức hội thi hát dân ca.

Thực hiện công văn hướng dẫn cũng như chỉ đạo tổ chức hội thi tiếng hát Tuổi hồng cho học sinh, trường nơi tôi công tác đã tổ chức hội thi tiếng hát Tuổi hồng cho học sinh toàn trường. Mỗi chi đội dự thi hai tiết mục, một tiết mục bắt buộc phải hát dân ca, một tiết mục tự chon. Hội thi đã mang lại nhiều kết quả tốt đẹp. Đặc biệt năm học 2009-2010 trường tham gia hội thi Tiếng hát Tuổi hồng do huyện tổ chức, trường đạt hai tiết mục giải A trong đó một tiết mục dân ca tự biên. Đạt giải nhất hội thi Tiếng hát Tuổi hồng.

1. Mục đích, ý nghĩa:

- Hưởng ứng phong trào xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực của Bộ giáo dục đào tạo phát động.

- Tạo không khí vui vẻ, sôi nổi trong nhà trường.

- Giúp học sinh biết được nhiều làn điệu dân ca trong đó có dân ca Nghệ Tĩnh thông qua biểu diễn và xem biểu diễn trong hội thi.

- Thông qua hội thi có thể phát hiện các mầm non năng khiếu về dân ca để có kế hoạch bồi dưỡng tập luyện và tham gia biểu diễn Hội thi cấp huyện,cấp Tỉnh.

2. Hình thức tổ chức: Sân khấu hóa

3. Thể loại dân ca: Mỗi lớp chọn 2 tiết mục dân ca của các vùng miền trong cả nước trong đó lớp 8,9 phải có một bài, làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh để dự thi.

4. Chuẩn bị:

- Làm thể lệ hội thi.

- Thành lập ban tổ chức, ban giám khảo.

- Chuẩn bị các điều kiện về cơ sở vất chất như: Sân khấu, âm thanh, nhạc cụ…

5. Đối tượng tham gia: Các lớp cử đại diện là những em có năng khiếu tham gia.

C. KẾT QUẢ ĐẠT ĐƯỢC

1. Hứng thú của học sinh khi tìm hiểu và học hát dân ca Nghệ Tĩnh

   Hứng thú của học sinh chiếm vị trí quan trọng trong việc tìm hiểu và học hát của học sinh trung học. Đây là chỉ số quan trong để đánh giá tính tíchcực nhận thức của các em. Tôi đã tiến hành lấy ý kiến của các em và thu được kết quả như sau:

Bảng 2: Mức độ hứng thú của học sinh đối với việc tìm hiểu và học hát dân ca Nghệ Tĩnh

Khối	Tổng số HS	Các mức độ hứng thú của học sinh
		Rất thích		Thích		Thích vừa		Không thích
		SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %
8	171	67	70,5	20	21,0	8	8,5	0	0
9	158	65	76,5	18	21,2	2	2,3	0	0
Tổng	328	132	73,3	38	21,1	10	5,6	0	0

           

Qua bảng khảo sát trên ta thấy: số học sinh rất thích khi được học và tìm hiểu về dân ca Nghệ Tĩnh là chiếm phần đa với tỉ lệ 73,3%, mức độ thích là: 21,1%, số thích vừa chiếm: 5,6%, đặc biệt là số em không thích chiếm tỉ lệ 0%. Điều đó cho thấy các em đã thực sự hứng thú khi được tìm hiểu và học hát dân ca Nghệ Tĩnh. Tôi cũng đã tiến hành trao đổi và phỏng vấn các em học sinh, các em thích hoặc rất thích vì:

- Được tìm hiểu và biết thêm nhiều điều bổ ích về đời sống lao động và tinh thần của người dân xứ Nghệ.

- Được nghe những làn điệu dân ca khi thì thiết tha, sâu lắng, khi thì vui vẻ, sôi nổi nhưng không kém phần hóm hỉnh và giàu chất trí tuệ của người dân xứ Nghệ.

- Các em được học hát và có thể tập hát lại cho nhiều người trong đó có các em nhỏ ở lớp dưới …

- Sau khi học hát, các em đã tự tin tham gia các hoạt động văn nghệ của nhà trường, được đại diện cho lớp mình tham gia hội thi Tiếng hát dân ca toàn trường…

2. Kết quả học sinh biết hát các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh(Về mặt số lượng làn điệu)

Sau khi đã áp dụng các giải pháp trên, tôi đã thu lại được kết quả như sau:

Bảng 3: Mức độ biết hát các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh

Khối học	Tổng số HS	Kết quả
		Biết hát trên 2 làn điệu DCNT		Biết hát 2 làn điệu DCNT		Biết hát 1 làn điệu DCNT		Hát nhầm hoặc không biết bài nào
	SL	SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %	SL	Tỉ lệ %
K8	171	65	68,4	25	26,3	3	3,2	2	2,1
K9	158	61	71,8	19	22,3	4	4,7	1	1,2
Tổng	328	126	70	44	24,4	7	3,9	3	1,7

 

Bảng khảo sát trên đây cho chúng ta thấy được tỉ lệ các em có những hiểu biết và hát được nhiều làn điệu, bài hát dân ca Nghệ Tĩnh đã chiếm phần lớn: chiếm tỉ lệ 70%, số em biết hát 2 làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh trở lên chiếm 24,4%, trong khi đó số em biết hát 1 làn điệu giảm xuống còn 3,9%, số em hát nhầm hoặc không biết hát bài nào là 1,7%. Điều đó cho thấy rằng các em học sinh khối 4, 5 sau khi được học hát cũng tìm hiểu qua việc tham gia các hoạt động khác về dân ca Nghệ Tĩnh của nhà trường đã có những hiệu quả tốt đẹp.

3. Những kết quả khác:

  Dân ca Nghệ Tĩnh đã đến gần hơn với các em, nhiều em đã biết sưu tầm, ghi chép cẩn thận những làn điệu được học vào sổ tay, đã biết đặt lời mới cho một số làn điệu quen thuộc...                             

 Trong các chương trình biểu diễn văn nghệ của nhà trường trong thời gian gần đây nhằm chào mừng các ngày lễ lớn, đón tiếp các vị khách quý, đại biểu về thăm và làm việc tại trường thì không thể thiếu dân ca Nghệ Tĩnh với các tiết mục như: “Hát nói mục đồng”, Xẩm thương: “Thập ân phụ mẫu”, Giận thương: “Hà Tĩnh yêu thương” .... do các thầy cô và các em trong câu lạc bộ “Em yêu làn điệu dân ca” của nhà trường trình bày luôn được sự đón nhận nhiệt tình của giáo viên, phụ huynh và học sinh toàn trường.

D. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ

Kết luận

            Trên đây là cá nhân tôi đã tham mưu cho Ban giám hiệu, chuyên môn nhà trường để tổ chức triển khai nội dung lồng ghép đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trườngổtung học cơ sở đặc biệt là giảng dạy trong chương trình Âm nhạc địa phương hay hoạt động ngoại khóa âm nhạc trong chương trình góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện trong nhà trường.

Từ thực tế triển khai các nội dung và hình thức trên, tôi rút ra những kết luận sau:

Dân ca Nghệ Tĩnh vốn phong phú và đa dạng, để tìm hiểu và học hết các làn điệu cần nhiều thời gian. Trong phạm vi hạn hẹp cho phép, tôi đã sưu tầm một số nội dung về dân ca xứ Nghệ phù hợp với nhận thức cũng như lứa tuổi của các em học sinh trung học để góp phần đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trường trung học.

Dạy hát dân ca đã khó, việc dạy hát dân ca Nghệ Tĩnh lại càng không phải dễ dàng, đặc biệt là đối tượng học hát ở đây lại là các em học sinh trung học. Chính  vì vậy, người dạy hát cần phải có những kỹ năng nhất định về hát dân ca Nghệ Tĩnh, biết cách làm cho giờ học hát dân ca luôn gần gũi, vui vẻ, tạo cho các em có cảm giác như đang sống trong không khí lao động, sinh hoạt của người dân lao động xứ Nghệ.

Giáo viên âm nhạc cần tìm tòi, sáng tạo và lồng ghép cùng với các hoạt động khác để tạo cho học sinh niềm vui, hứng thú và tự hào khi được tìm hiểu và học hát dân ca của quê hương mình.

Việc dạy hát các bài, các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh cho các em học sinh không chỉ dừng lại ở chỗ các em hát thuộc, biết tên bài, hát đúng cao độ ..... của bài mà còn phải làm cho các em hiểu được nguồn gốc xuất xứ cũng như những nét đẹp tâm hồn, cốt cách của con người xứ Nghệ trong những làn điệu, bài hát mà các em được học.

Kiến nghị

Để triển khai thực hiện lồng ghép đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trường trung học có hiệu quả góp phần vào hoạt động giáo dục toàn diện của nhà trường như đã trình bày trong phần đặt vấn đề tôi xin được đề xuất một số ý kiến sau:

Đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trường Tiểu học là một nội dung không hề đơn giản. Cần có sự hướng dẫn, chỉ đạo đồng bộ từ Sở Giáo dục và Đào tạo, Phòng Giáo dục cho đến các nhà trường và đội ngũ giảng dạy bộ môn Âm nhạc.

Cần tìm nội dung các bài hát, làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh cơ bản, gần gũi, phù hợp với nhận thức cũng như khả năng của các em để tập hợp thành một tập tài liệu hỗ trợ cho việc đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trường học.

Cần tổ chức các đợt chuyên đề, tập huấn cho đội ngũ giáo viên giảng dạy bộ môn Âm nhạc về dân ca Nghệ Tĩnh để họ có thể truyền lại cho các em học sinh trong quá trình dạy học và tổ chức các hoạt động Âm nhạc ngoại khóa trong nhà trường.

Không chỉ là dạy hát, học hát, chúng ta cần đa dạng hóa các hoạt động để các em được tìm hiểu nhiều hơn về dân ca Nghệ Tĩnh như: tổ chức sinh hoạt câu lạc bộ, phát thanh măng non, mời nghệ nhân về nói chuyện, tổ chức hội thi Tiếng hát dân ca trong đó khuyến khích các tiết mục dân ca Nghệ Tĩnh .... với mục đích đưa dân ca Nghệ Tĩnh đến gần hơn với các em.

Có thể tổ chức cuộc vận động sưu tầm các làn điệu, bài hát trong kho tàng ca dao dân ca xứ Nghệ hay cuộc thi viết lời mới cho các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh trong học sinh để các em thêm hiểu biết và yêu mến dân ca của quê hương mình.

Cuối cùng, để đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào nhà trường nói chung và trường trung học nói riêng thì cần có sự vào cuộc và sự nỗ lực thực sự của các cấp ngành, các nhà trường và toàn xã hội. Để các làn điệu, bài hát trong kho tàng ca dao, dân ca Nghệ Tĩnh luôn là món ăn tinh thần không thể thiếu được trong đời sống hằng ngày của lớp trẻ hôm nay và mai sau, được lưu giữ và phát huy cùng với nền văn hóa dân tộc.

Trên đây là kinh nghiệm của cá nhân tôi đã áp dụng lồng ghép góp phần đưa dân ca Nghệ Tĩnh vào trường Trung học cơ sở. Kính mong Hội đồng khoa học của ngành xem xét, bổ sung và góp ý để đề tài của tôi được hoàn thiện hơn.

Tôi xin chân thành cám ơn!