Sự tích vị tổ sư của giáo phường

Truyện dân gian Việt Nam

Ngày xưa, từ thời vua Lê Thái Tổ, có ông Đinh Lễ ở động Hoa Lư huyện An Khang (sau này đổi tên), phủ Trường Yên, đạo Thanh Hóa. Tổ tiên ông được phong tước vị, đời này qua đời khác được hưởng phúc ấm. Đinh Lễ theo vua Thái Tổ khởi nghĩa ở Lam Sơn, cầm cự với quân giặc Vương Thông đến mười năm ở vùng ven biển. Vợ Đinh Lễ là Trần Minh Châu, con nhà nhiều đời gia giáo, nối dòng trâm anh, thật là môn đăng hộ đối.

Một lần, Đinh Lễ tới huyện Nga Sơn thấy một cái động ở gần biển, gọi là động Bích Đào, người bấy giờ gọi là động Thần Tiên. Ông vào xem lúc mặt trời chưa đứng bóng, bèn nằm phía trước cửa động, hồn phách tựa như mơ, thấy hai ông già ngồi dưới gốc cây đào, chơi cờ cười nói vui vẻ. Một người trong đó tự xưng “Ta vốn ở trên điện Thừa Hoa, tên là Đông Phương Sóc, ngày ngày thường xuống chơi ở động tiên này”. Rồi nói tiếp: “Nhà ngươi phúc đức to lắm, được đất tốt, sinh con ắt là quí tử. Trời đã định rồi, sẽ gặp và sánh duyên cùng nàng tiên biển”. Nói xong cưỡi mây bay về trời.

Đinh Lễ chợt tỉnh, biết là mơ, liền ứng khẩu đọc bài thơ:

Chuyện các nàng tiên trên biển thật mơ màng,

Trong động Bích Đào quá hoang vu lạnh lẽo.

Giữa cảnh trời đất một lần gặp Đông Phương Sóc,

Đôi mắt trong xanh mãi nhìn về phương Bắc.

Trống đá rền vang lay động mặt trăng ban mai,

Hạt muối như nhạt bớt bởi đậu giọt sương thu.

Người đời ví thử là giấc mộng Thiên Thai,

Ai biết đâu đây là điềm báo.

Ngay ngày hôm đó, Đinh Lễ cùng với các binh sĩ trở về chỗ đóng quân. Vua Thái Tổ bèn sai Đinh Lễ đem quân lên tuần phòng các đạo ở phía Bắc để ứng phó quân Minh. Khi đi đến địa đầu trang Lỗ Khê, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, Đinh Lễ thấy một vùng đất sơn thuỷ hữu tình, tiếng đàn phượng loan hòa quyện, nghĩ bụng đây là nơi phong cảnh đẹp, liền truyền cho nhân dân và binh sĩ xây dựng đồn sở để đóng quân. Mấy tháng sau, một đêm vợ Đinh Lễ là Minh Châu nằm ngủ bỗng mơ thấy một con rắn xanh từ dưới đất chui lên, leo vào lòng, quấn quanh thân mình. Bà giật mình sợ hãi tỉnh dậy, từ đó Minh Châu có mang. Ngày mùng 6 tháng 4 năm Quí Tỵ, bà sinh ra người con trai. Đứa bé có thân hình khoẻ mạnh, mặt mũi khôi ngô. Đinh Lễ biết sinh ra được người con như thế này là nhờ thần linh, bèn đặt tên là Đinh Dự. Vợ chồng ông rất sung sướng, cùng chăm sóc đứa trẻ.

Bấy giờ đang là mùa xuân, vào thượng tuần tháng giêng, vua Thái Tổ sai sứ mang thư đến lệnh cho ông đi đánh giặc Minh ở Lạng Sơn. Ông bèn tập trung quân lính cùng kéo tới đánh một trận lớn nhưng chưa phân thắng bại. Sau đó ông trở về đạo Kinh Bắc, ở lại trang Lỗ Khê.

Ngày tháng trôi qua, Đinh Dự lên 12 tuổi, khôi ngô tuấn tú, học vấn tinh thông, cầm kì thi họa, có nghề đàn hát rất giỏi giang, chưa anh tài nào địch nổi. Những ngày xuân đẹp trời, chàng dạo chơi đó đây, tìm hoa thơm cỏ lạ, đến những nơi giáo phường sành tay đàn giọng hát. Khi tới huyện Gia Bình phủ Thuận An, nghe nói ở trang Đông Cứu có rặng núi sừng sững soi bóng xuống dòng sông, trên đó có chùa Thiên Thai. Chàng bèn đến vãn cảnh, tình cờ gặp một người con gái, giọng nói và dung nhan đều tuyệt hảo, có thể nói “Chim sa cá lặn, nguyệt thẹn hoa nhường”. Chàng Đinh Dự ướm hỏi: “Nàng ở đâu tới mà hai ta gặp gỡ nơi đây?”. Người con gái ấy đáp: “Thưa, thiếp là Đường Hoa Tiên Hải, người ở động Nga Sơn Thanh Hóa, những lúc nhàn rỗi thường đem nghề đàn ca hát xướng đi khắp các giáo phường.” Nghe xong, chàng Đinh Dự cười: “Đúng là duyên kì ngộ, đôi ta thật là hợp nhau. Nay bậc đế vương dạy dỗ dân ta trên dưới phải hòa hợp, có lẽ chúng ta nên ở lại nơi này. Cầm ca là nghề hai ta cùng theo đuổi đó.”

Sau đó Đường Hoa và chàng Đinh Dự kết duyên vợ chồng. Họ đưa nhau trở lại trang Lỗ Khê lập giáo phường, cha mẹ đều vừa ý. Khoảng một năm sau, họ dạy cho dân vùng này biết nghề đàn hát. Bấy giờ vua Lê Thái Tổ sai sứ giả mang thư đến, nói rằng giặc Minh rất đông, chia thành nhiều ngả kéo vào nước ta. Vua kế cùng lực kiệt, chả lẽ bó tay chịu thua. Vì lo quá nên nhà vua đổ bệnh, bèn triệu Đinh Lễ cấp tốc trở về Thanh Hóa để vua tôi bàn định kế sách tiến công. Hai vợ chồng Đinh Lễ cùng con trai và nhân dân đem quân về Thanh Hóa. Không ngờ vợ chồng Đinh Lễ, Minh Châu giữa đường lâm bệnh rồi chết. Đinh Dự cùng binh sĩ rước thi hài cha mẹ về quê, chọn đất tốt mai táng. Sau khi chôn cất cha mẹ, vợ chồng Đinh Dự đến gặp vua Thái Tổ tâu rằng: “Cha mẹ thần do số trời định đoạt, đã mất cả rồi. Thần xin tự nguyện đàn hát làm vui, giải bệnh cho bệ hạ”. Tiếng đàn giọng hát của đôi vợ chồng trẻ như có phép màu, làm nhà vua khỏi bệnh.

Vua Thái Tổ dẫn quân quyết chiến một trận, bắt sống được rất nhiều giặc, quân Minh bị dẹp tan. Nhớ đến các bậc công thần nghĩa sĩ, Thái Tổ bèn cho vời vợ chồng Đinh Dự về kinh đô dự tiệc yến ẩm, ban tước thưởng công.

Trước cung vua, bỗng Đường Hoa nói với chồng: “Thiếp vốn do tinh anh của trời đất chung đúc nên, biến hoá duyên lành, chu du thiên hạ. Thiếp từng đi khắp nơi truyền dạy cho các phường nghề đàn ca, những muốn lưu truyền tiếng thơm muôn thuở. Đến nay đã mãn hạn ở trần thế, thiếp xin tạ từ phu quân trở về thượng giới”. Nói rồi đọc câu thơ:

Sáng ra dâng tấu triều đình

Chiều về khiến giặc ngoài thành thất kinh

Bề tôi nguyện hiến dâng mình

Giáo phường tài giỏi, dân tình ngợi khen.

Đường Hoa đọc xong, liền bay vào cõi không biến mất. Chàng Đinh Dự nhớ tình nghĩa vợ chồng, bèn bái tạ nhà vua và đọc một bài thơ:

Ơn vua đâu dám thờ ơ,

Hiếu trung con nguyện phụng thờ cả hai

Hạc đi, dấu vết nào phai,

Ông trời gửi gắm nay mai tấc lòng.

Đọc xong, chàng ngửa mặt lên trời than rằng: “Biết làm sao được nữa. Cũng đành vậy thôi”. Đinh Dự liền đập đầu vào cột điện trong cung, biến thành con rắn xanh vừa to vừa dài, bò quanh cột rồi biến mất. Nhà vua cho rằng hai vợ chồng nhà này là bề tôi trung nghĩa. Đinh Dự và Đường Hoa cùng hóa một ngày, hôm đó là ngày 13 tháng 11.